З такога патрабавання Кіраўнік дзяржавы сёння пачаў вялікую профільную нараду з удзелам урада, навукоўцаў, рэктараў і дырэктараў буйных прамысловых прадпрыемстваў. Размова працягвалася больш за 5 гадзін. Прэзідэнт падкрэсліў, што ў навуцы назапасілася нямала праблем, якія трэба вырашаць. У прыватнасці, інертнасць і грувасткасць структуры навуковай сферы, недастатковая роля Нацыянальнай акадэміі ў стратэгічным планаванні і кіраванні галіной. Сярод названых падчас нарады пытанняў - адсутнасць значных, буйных дзяржаўных кантрактаў на закупку навукова-тэхнічнай і інавацыйнай прадукцыі. А вось каб іх вырашыць, павінны быць выпрацаваны канкрэтныя прапановы па развіцці навуковай сферы - ад сістэмы падрыхтоўкі кадраў да ўкаранення ноу-хау ў эканоміку.
З падрабязнасцямі Андрэй Крывашэеў. Як абывацель уяўляе навуку і навукоўцаў? Вось цэнтральны будынак, каланада, маўклівыя кабінеты і геніі тэарэтыкі ў вобразе Эйнштэйна. Ва ўзросце, вядома, і абавязкова адарваныя ад рэальнага жыцця. Але нават сённяшні нефарматны, а шмат у чым нефармальны і шчыры дыялог Прэзідэнта з людзьмі навукі паказаў - нашы стэрэатыпы фатальна састарэлі. Акадэмія стала не проста кластарам думкі, а кластарам справы. Гэта вялізная і прыбытковая навукова-вытворчая карпарацыя. На рубель укладанняў дае больш за 100 рублёў выручкі. Вобраз сівога ўскудлачанага навукоўца - таксама гіпербала. Сярэдні ўзрост – крыху больш за 46 гадоў. Навукоўцы ў самым соку. Так, ёсць праблемы. Не ўсё добра з укараненнямі, зарплатамі, каардынацыяй з ВНУ, фондамі і тэндарамі. Але ўсё гэта вырашальнае. І Кіраўнік дзяржавы ў Год навукі прыехаў да навукоўцаў, каб пачаць гэты вялікі дыялог аб сучаснасці і будучыні беларускай навукі.
Шматлікія міфы аб беларускай навуцы разбіваюцца ўжо ў холе, на выставе. Гэта для неазнаёмленага гледача - гэта космас ведаў. Для Прэзідэнта - большасць практычна асабістыя тварэнні. Былі і прамыя заказы распрацаваць, і падтрымка аўтараў, і літаральна вядзенне навацый за руку праз кабінеты ўзгадненняў.
Напрыклад, новы план ГОЭЛРО па-беларуску. Электрыфікацыя пасля запуску першай атамнай. Каласальная энергія і новы сектар - электрамабілі і новы гарадскі электратранспарт. Задачы Прэзідэнт ставіў і на Камунмашы, і на МАЗе, і на сумесным Geely. Сёння пытае, калі паедзем?
Прэм'ера беларускага электрамінімалізму на выставе. Гэта так па-еўрапейску. Дызайн малышкі спецыяльна пад старыя вузкія беларускія двары і руплівых прыватнікаў.
Навуковая мегакарпарацыя ведае як і ўмее зарабляць. Аб'ём продажаў па распрацоўках Акадэміі за год - 85 мільёнаў долараў. Гэта чыстымі. А калі сумаваць навуковы ўклад ў экспарт, выйдуць мільярды. Укараненні ад зямлі і глыбей ад нетраў да космасу. Добры прыклад - новыя ўгнаенні. Прэзідэнту паказваюць на выставе. Продажы - больш за 300 мільёнаў долараў, у тым ліку ў патрабавальны Еўрасаюз.
Гэтая выстава, безумоўна, стварае атмасферу сустрэчы. Яна рыхтавалася як агляд навукі ў Год навукі і павінна была вывесці на стратэгію ўсю інавацыйную справу і фундаментальную навуку ў краіне. Ад малюсенькіх НДІ, міжуніверсітэцкіх і карпаратыўных лабараторый да гіганта Акадэміі навук. Але Прэзідэнт ламае фармат, заяўляючы, што мы хочам глыбока зразумець праблемы навукі і навукоўцаў сёння - высновы рабіць рана. Таму вось зала, вось беларускі лідар, вось урад і эксперты, вось увесь цвет навукі ў адной зале. Давайце без пафасу і сарамлівасці гаварыць пра набалелае.
Праблемы навукі Прэзідэнт чэрпае з самога навуковага асяроддзя. Да нарады праведзены маштабны маніторынг. Сабраныя ўсе, нават самыя крытычныя і палярныя меркаванні: ад навукі ў краіне няма да змяняць нічога не трэба. З таго што называе Прэзідэнт: структура. Ці трэба ламаць вертыкаль Акадэміі, разбіваючы па прыкладзе Расіі на кластары? Наколькі грувасткая структура, ці канкурыруюць ВНУ з прамлабараторыямі і НДІ або працуюць разам? Крытыкі пераконваюць, што так. Праблема ўкаранення - наколькі хранічная. Рашэнне ж ёсць - апошняе слова за навукоўцамі. Хто тармозіць? Два слабыя паказчыкі: навукаёмістасць ВУП - 0,5 % (трэба 2,5) - і нявыбраныя бюджэты НДВКП. Рэспубліканскія - на палову. Рэгіянальныя - на траціну. Парадокс растлумачым, аказваецца, навукоўцы баяцца рызыкаваць. Калі даследаванне не дало вынік - вярні грошы. Бяруцца за другаснае, але 100-працэнтнае ў рэалізацыі. Ды яшчэ экспертыза праектаў падвяла. Пакуль уводзілі новую методыку, страцілі паўгода.
Апраўдвацца за зацягнутую экспертызу - кіраўніку дзяржкамітэта. Так, навукоўцы незадаволеныя. Так, на паўгода затрымалі з фінансаваннем. Але праверылі ў 5 разоў больш праектаў і адсеклі сотні загадзя правальных. Гэта выратавала і бюджэт, і рэпутацыю вялікай навукі.
Праблема ўкаранення - асноўная ў дыялогу. Навукоўцы хочуць працаваць без канкурэнтаў і тэндараў. Маўляў, сусветныя карпарацыі дэмпінгуюць і не даюць нам паставіць сваё. Але цалкам адмяніць тэндары - даць прастору для карупцыі, перакласці ўсе выдаткі на вытворцаў і бюджэт. Ды і без канкурэнцыі можам скаціцца ў познасавецкае "нікому дарма не патрэбнае шарлатанства" замест навукі. Палеміку падтрымліваюць і Прэзідэнт, і прэм'ер, і вядучыя навукоўцы.
Далей не па сцэнарыі жорсткі амаль допыт двух ключавых дзяржзаказчыкаў: міністра прамысловасці і сельскай гаспадаркі. Калі ёсць факты адмовы ад навукі - пакладзіце іх на стол. Міністры рапартуюць аб поўным яднанні з навукай. Больш за тое, самі ставяць задачы для навукоўцаў. Прамысловасці патрэбныя новыя матэрыялы, на старых нават у БелАЗе далёка не заедзеш на сусветным рынку. АПК патрэбна класная селекцыя і генетыка. З новымі суровымі беларускімі зімамі і стыхійнымі паводкамі ўраджай гіне ў полі.
Свой погляд на навуку і свая порцыя канструктыўнай крытыкі - ад міністра прыродных рэсурсаў і галоўнага кантралёра краіны. Міністр робіць акцэнт: у рэальны сектар прыносяць сырыя ідэі, іх немагчыма рэалізаваць па-за кабінетам навукоўца. Леанід Анфімаў, насупраць, прыводзіць факты, калі навукоўцы зрабілі сваю працу, але ў прамысловасці яе завалілі. Мала таго - фальсіфікавалі дакументы і адзначыліся прыпіскамі. Як на такое не рэагаваць?
Зрэшты, гэта прыватнасці, абсалютная большасць навукоўцаў - фанатыкі сваёй справы і людзі прыстойныя. Аб гэтым, у тым ліку, фундаментальны аналіз Міхаіла Мясніковіча. Ён у гэтых сценах свой. Узначальваў акадэмію і пачынаў яе мадэрнізацыю. Як навуковец і дзяржаўнік адзначае і пазітывы, і негатыў.
З добрага: выхад на 30% экспарту навуковых вынікаў. Ужо хутка. Індэкс ведаў Беларусі - колькі навацый здольны даць навуковы свет краіны свету глабальнай эканомікі. У нас 45 пазіцыя з 170 краін. Высока! Але трэба вышэй. Для гэтага прапанаваны праект Белбіягорада ў рамках індустрыяльнага парка. У адзін кластар плануюць аб'яднаць бія- і нанатэхналогіі, плюс фармацэўтыку. Няпрофільныя галіны ведаў, дзе няма ні школ, ні напрацовак, Міхаіл Мясніковіч прапаноўвае адрэзаць. Прэзідэнт не згодзен. Навуковец павінен дзеяць у любой сферы. Ці мала якая распрацоўка стане заўтра сусветным бестселерам. Проста канцэнтрацыя рэсурсаў - на галоўныя праекты эканомікі.
Практычна крык душы навукоўца - стаўкі малодшых навуковых супрацоўнікаў. Цяжка пражыць, не тое, што назбіраць на кватэру з рамонтам. Прэзідэнт нагадвае: сярэднюю зарплату па краіне ў 1000 рублёў ніхто не адмяняў. Гэта і пражытачны мінімум для маладога навукоўца. Кіраўнік урада ўдакладняе: рашэнне выканаем, але і навуковы свет павінен круціцца. Ва ўсім свеце так - пазабюджэт і грантавыя даследаванні павінны быць сістэмнай запамогай навукі.
Навука ў Беларусі канцэнтруецца не толькі ў акадэміі. ВНУ павінны быць 3-га ўзроўню, з уласнымі лабараторыямі і навуковымі школамі. У пацверджанне сусветныя лічбы: у Штатах пераход на камерцыйную навуку здзейснілі ў 40-ыя гады, у Еўропе - у 70-ыя. Сёння 3/4 навукі на Захадзе канцэнтруюцца менавіта ў вышэйшай школе. У беларускіх ВНУ нават стаўкі на навуку няма, усё забівае выкладанне.
Асобная гутарка па гуманітарных навуках. Мала таго, што вопыт навукоўцаў слаба запатрабаваны чыноўнікамі, так яшчэ стратэгічную задачу - новыя якасныя і зразумелыя падручнікі ніяк не нараджаюцца. Мучацца і дзеці, і выкладчыкі. Хоць, па меркаванні навукоўцаў, падрыхтаваць падручнікі можна за 2 гады. Год на напісанне. Год на рэдактуру і выданне. Тэрміны пачутыя - плата будзе за якасць.
Гуманітарная навука - не толькі падручнікі. Адмысловая беларуская самасць. Як без навукі зразумець, што напісана ў буквары Собаля, у Полацкім або Слуцкім евангеллях. У Год навукі скончылі ўнікальны фаліянт. 37-ы том фундаментальнага выдання "Гістарычны слоўнік беларускай мовы". Першы том выйшаў у 1982-м. За 35 гадоў дзякуючы карпатлівай працы адрадзілі 37 тысяч слоў.
Адказваць на ўсю крытыку - кіраўніку Акадэміі навук. На яго погляд, фарбаваць усё ў чорнае несправядліва. Акадэмія - жывы суладны арганізм, кампактны і кіраваны. Навошта секчы? Вядзецца 12 цэнтральных праграм НДІ. Кожная акупляецца. У тым ліку за кошт экспарту. Гэта 60 краін. Новыя партнёры - Індыя, Егіпет і Пакістан. Навука як галіна не падала ніводнага года - расла хутчэй за эканоміку краіны ў цэлым, хоць часам і ў цяплічных умовах.
Тэзісна аб прэтэнзіях на адрас урада - кіраўнік Кабінета міністраў. Экспертыза будзе, за вечныя рухавікі ўрад не заплаціць, венчурныя фонды запрацуюць у найбліжэйшы час. Акрамя зарплаты, імідж і рэпутацыя навукоўца. Белтэлерадыёкампанія падрыхтавала ўжо тузін фільмаў аб нашых свяцілах і іх укладанні ў навуку. Прэзідэнт даручае паставіць цыкл на паток - краіна павінна ведаць сваіх герояў. Плюс гэта лепшая рэклама для тых маладых людзей, якія вырашылі зрабіць свет ведаў і дасканаласць тэхналогій справай свайго жыцця.
Падводзіць вынікі навуковых "вяршыняў і западзін" сёння рана - упэўнены Прэзідэнт. Сама навуковая супольнасць павінна пераварыць дыялог на вышэйшым узроўні і выпрацаваць сістэмныя падыходы. Але Прэзідэнт настойвае: навуцы ў Беларусі быць - вялікай, фундаментальнай і прыкладной на патрэбы краіны. Гутарка сёння - з шматкроп'ем. Фінал будзе ў верасні. Даручана рыхтаваць пасланне Прэзідэнта навуковай супольнасці. Каб падшпіліць людзей навукі, ювелірна завастрыць фінансы на прарыўныя даследаванні, паставіць эканоміку на інавацыйныя рэйкі і ўвесці дыктатуру… не чалавека, а тэхналогіі. Гэтыя матывы вялікай гутаркі з навукоўцамі не ўтойвае Прэзідэнт.
Цяперашні год - Год навукі - вырашальны. Ад яго будзе залежаць увесь наступны запал мадэрнізацыі і развіцця. Да стратэгіі Прэзідэнт просіць падключыцца не толькі навукоўцаў і чыноўнікаў, але і заканадаўцаў. Законам павінна стаць навуковая прапрацоўка рашэнняў улады і навуковая вышыня ў эканоміцы. Атрымаецца? Альтэрнатывы ў сучаснай Беларусі няма. Інакш - сыравінны прыдатак і цёмная пляма Еўропы. Гэта не для нас. А часу да верасня не так ужо шмат. На гэтым пакуль ставім шматкроп'е…
