Сёння, праз 72 гады пасля пераможнага мая 45-га, невядомымі застаюцца імёны сотняў загінуўшых салдатаў і афіцэраў. Кожны год гісторыкі, даследчыкі, валанцёры раскрываюць новыя факты самай кровапралітнай вайны ў гісторыі чалавецтва. Ну, а мы, беларусы, безумоўна, успамінаем самы першы бой той вайны. Яго прынялі вайскоўцы Брэсцкага гарнізона. Доўгі час іх подзвіг заставаўся невядомым. Пра яго не прынята было гаварыць. Ды і сама крэпасць званне героя атрымала толькі праз 20 гадоў пасля Перамогі. Пра цытадэль і яе абаронцаў - Алена Борматава.
Не ў хрэстаматыйныя чатыры гадзіны, а ў чатыры пятнаццаць раздаліся першыя стрэлы і разарваліся першыя снарады ў Брэсцкай крэпасці. Вайскоўцы гарнізона першымі прынялі на сябе ўдары нацысцкай Германіі. У тую нядзельную раніцу 22 чэрвеня ў крэпасці знаходзіліся каля чатырох тысяч савецкіх салдатаў і афіцэраў. Дакладную лічбу сёння не назаве ніхто. Бо перад самым пачаткам Вялікай Айчыннай шматлікія вайскоўцы знаходзіліся на вучэннях. Хтосьці ў водпусках, а хтосьці быў у звальненні. Сёння з некалькіх тысяч абаронцаў Брэсцкай крэпасці вядомыя імёны толькі траціны.
Ларыса Бібік, намдырэктара мемарыяльнага комплексу "Брэсцкая крэпасць-герой": "Гэта былі людзі розных нацыянальнасцяў. Больш за 30 нацыянальнасцяў і народнасцяў Савецкага Саюза. І таму я не здзіўляюся, што сёння кожны прадстаўнік сваёй нацыі былога Савецкага Саюза хоча шукаць сваіх у Брэсцкай крэпасці, хоча ўвекавечыць іх памяць. Гэта не толькі для таго, каб захаваць памяць пра загінуўшых. Проста кожны з гэтых народаў, кожная з гэтых рэспублік - сёння асобных дзяржаў - хоча выхоўваць годнае пакаленне будучае, якое б ганарылася чымсьці".
Толькі ў першыя паўгадзіны пачатку вайны па тэрыторыі Брэсцкай крэпасці было выпушчана 5 000 снарадаў і мін. Кожныя чатыры хвіліны хваля артылерыйскага абстрэлу прасоўвалася на 90 метраў. Вага снарадаў - больш за тону. Падобныя армія вермахта ўжывала толькі пры штурме Севастопаля.
Рыгор Бысюк, дырэктар мемарыяльнага комплексу "Брэсцкая крэпасць-герой": "Толькі паводле звестак 45-й нямецкай пяхотнай дывізіі, за два тыдні баёў у Брэсцкай крэпасці яны са сваёй артылерыі мінамётаў і плюс дададзеных часцей скінулі на 4 квадратныя кіламетры Брэсцкай крэпасці 2,5 чыгуначнага састава мін і снарадаў".
Гітлераўскія войскі планавалі ўзяць крэпасць за некалькі гадзін. Папярэдні час заканчэння аперацыі - апоўдні. Яны і падумаць не маглі, што абарона цытадэлі зацягнецца на некалькі тыдняў. Усе харчовыя склады і вадаправод былі разбураныя або згарэлі ў першыя гадзіны нападу.
Не было ні ежы, ні вады, ні медыкаментаў. Усе подступы да Мухаўца - адзінай крыніцы вады - былі перакрытыя войскамі вермахта. Ад смагі людзі вар’яцелі.
Апошні ачаг арганізаванай абароны Брэсцкай крэпасці - усходні форт - невялікі ўчастак зямлі, на які толькі 29 чэрвеня было скінута 23 бомбы. Асноўная вага снарадаў - 500 кілаграмаў. Але быў адзін снарад вагай 1800 кілаграмаў, ад разрыву якога ў самім Брэсце павылецелі шыбы.
Сам горад за некалькі кіламетраў ад крэпасці, хоць мала хто ведае, што цытадэль у сярэдзіне XIX стагоддзя ўзводзілі на месцы старажытнага горада Бярэсця. Для таго каб пабудаваць заходні фарпост імперыі, знішчылі горад.
Адным з галоўных ачагоў супраціўлення быў храм. У гады вайны гэта армейскі клуб. Ён знаходзіўся на самым высокім месцы ў цэнтры крэпасці. Стратэгічны аб'ект, з вышыні якога аглядаецца ўся цытадэль. Будынак неаднаразова пераходзіў з рук у рукі. Яго захоплівалі салдаты вермахта, затым адваёўвалі абаронцы Брэсцкай крэпасці. У месцы, дзе калісьці гучалі малітвы, у чэрвені 41-га ішлі разлютаваныя баі і рваліся снарады. Храм быў пабіты кулямі, асколкамі гранат і бомб. Праз гады, у перыяд пераасэнсавання подзвігу брэсцкіх абаронцаў, на хорах храма, дзе да вайны размяшчалася будка кінамеханіка, выявілі надпіс "Нас было трое масквічоў". Сакральны будынак стаў месцам гібелі дзясяткаў салдатаў. Падчас аднаўленчых работ у сутарэннях царквы былі выяўленыя астанкі абаронцаў цытадэлі. Іх перапахавалі тут жа. А ніжнюю частку храма асвяцілі ў гонар святога пакутніка Іаана Воіна.
іерэй Віталь Ханавец, настаяцель Свята-Мікалаеўскага гарнізоннага сабора ў Брэсцкай крэпасці: "У жніўні 1941 года гэты храм наведалі Гітлер і Мусаліні, якім было вельмі цікава паглядзець, што ж гэта за крэпасць, на ўзяцце якой адводзілася ўсяго толькі некалькі гадзін, а рэальна гэты штурм зацягнуўся на шматлікія тыдні".
І нават пасля акупацыі крэпасці яе асобныя абаронцы працягвалі супраціўленне. У несвядомым стане яны траплялі ў палон. У канцы ліпеня, на 32-і дзень вайны, быў узяты ў палон камандзір палка, які арганізаваў абарону ўсходняга форта, маёр Гаўрылаў. Факт знаходжання абаронцаў Брэсцкай крэпасці ў нямецкіх канцлагерах і стаў асноўнай прычынай замоўчвання ў савецкай дзяржаве подзвігу гэтых салдатаў. Толькі праз дзесяцігоддзе пісьменнік Смірноў па крупінках збіраў звесткі, высвятляў імёны і сустракаўся з ацалелымі абаронцамі крэпасці. Каб узаконіць іх подзвіг і аднавіць гістарычную праўду, пісаў лісты ўсім кіраўнікам Савецкага Саюза.
Абаронцы Брэсцкай крэпасці атрымалі званні герояў Савецкага Саюза. Ім вярнулі воінскія званні і ордэны. Праз 20 гадоў пасля Перамогі героем стала і сама крэпасць. Мемарыял адкрылі ў 71-м. І тады яго наведалі каля паўтысячы абаронцаў з усіх рэгіёнаў Савецкага Саюза. Сярод іх - беларускі пісьменнік Аляксандр Махнач.
Сёння жывых удзельнікаў абароны толькі пяцёра. Навуковая работа па высвятленні імёнаў невядомых абаронцаў крэпасці працягваецца. Не спыняюць і пошукі астанкаў салдатаў цытадэлі. Мемарыяльны комплекс - гэта, па сутнасці, адна вялікая братэрская магіла. І сёння пад руінамі казарм знаходзяцца астанкі салдатаў і афіцэраў, загінуўшых у першыя хвіліны вайны.
