"Вярнуць забыць нельга". Знакі пунктуацыі ў гэтай фразе ў вызначаныя перыяды гісторыі Беларусі расстаўлялі па-рознаму. Мастацкія, кніжныя, геральдычныя рарытэты, якія стагоддзямі знаходзіліся на нашай зямлі, - сёння з'яўляюцца прадметам гонару музейных фондаў па ўсім свеце.
Вярнуць шэдэўры на гістарычную радзіму, здаецца, што можа быць прасцей? Але ў сучасным свеце дзейнічаюць жорсткія палітычныя, дыпламатычныя і прававыя нормы. Даказаць, што каштоўнасці пакінулі нашу тэрыторыю незаконна - вось асноўная праблема сёння.
І на яе рашэнне накіраваныя сілы - ад палітыкаў, юрыстаў-міжнароднікаў, заканадаўцаў да гісторыкаў, грамадскіх дзеячаў і людзей, для каго проста неабыякавая наша спадчына. У Беларусі пры Савеце Міністраў дзейнічае спецыяльная камісія, якая займаецца пытаннямі рэстытуцыі. На яе апошнім пасяджэнні выпрацаваны пэўны план працы і пазначаны пазіцыі, на вяртанне якіх мы можам разлічваць у найбліжэйшы час.
Аб пытаннях рэстытуцыі. Без купюр - Алена Борматава.
Грыфон вяртаецца на радзіму. У беларускі Мір. Раней праца заходнееўрапейскіх майстроў упрыгожвала адно з крэслаў у замку. Папярэдняе экспертнае заключэнне датуе прадмет 16 стагоддзем. На метале - разрыў ад кулі. Хутчэй за ўсё, сляды шведскай вайны, альбо вайны 1812 года. Перадача рарытэту праходзіць у Беларускім фондзе культуры. Менавіта тут вось ужо амаль тры дзесяцігоддзі займаюцца вяртаннем нашай нацыянальнай спадчыны.
Пытаннямі рэстытуцыі Беларусь занялася адначасова са здабыццём незалежнасці. Даследчая праца па выяўленні нацыянальных шэдэўраў, іх апісанне, увядзенне ў навуковы абарот. Некалькі тысяч прадметаў сістэматызаваныя і апісаныя ў васьмі тамах зборніка "Вяртанне". Частку прадметаў ужо атрымалася вярнуць, і сёння яны з'яўляюцца нацыянальным набыткам. Гэта слуцкія паясы, помнікі кніжнай культуры, архіўныя дакументы.
Даследчая праца па выяўленні і фіксацыі рарытэтаў працягваецца. Спіс таго, што было вывезена з Беларусі, пастаянна павялічваецца. База даных накіраваная практычна ва ўсе пасольствы нашай краіны за мяжой.
Да пошукаў далучаюцца дыпламаты. Толькі дзякуючы сумесным намаганням, сёння вядома аб месцазнаходжанні 95 працэнтаў усёй калекцыі ўзбраення і даспехаў Радзівілаў. Не выключана, што неўзабаве прадметы, якія зараз захоўваюцца, скажам, у музеі Нью-Ёрка, будуць выстаўленыя ў Нясвіжскім замку. І ўжо дакладна вядома, што ў Магілёў прыедуць палотны нашага Бялыніцкага-Бірулі з фондаў Траццякоўкі і Эрмітажа.
Аляксандр Яцко, намеснік міністра культуры Беларусі: "Зараз вядзецца праца над бібліятэкай Храптовічаў, каб іх вярнуць таксама. Абмяркоўваюцца ўмовы. Зразумела, поўны зварот вельмі сумнеўны. Мы гаворым аб тым, каб нейкія ўмовы выпрацаваць лічбавага звароту, гаворым аб тым, што можа быць нейкі дэпазіт".
Калі раней працэс ішоў выключна сіламі грамадскай арганізацыі, то зараз задзейнічаны дзяржаўныя структуры. Пры Савеце міністраў нашай краіны працуе спецыяльная камісія па выяўленні, вяртанні, сумесным выкарыстанні і ўвядзенні ў навуковы і культурны абарот нашых скарбаў. І ўпершыню за ўвесь час існавання распрацаваны пэўны план па вяртанні беларускай спадчыны. У спісе значыцца два экзэмпляры Буквара 1645 і 49 гадоў выпуску, якія сёння захоўваюцца ў бібліятэцы каралеўскага ўніверсітэта шведскага горада Упсала.
Што цікава, ні даследчыкі, ні дыпламаты, ні прадстаўнікі вертыкалі ўлады не называюць прадметы, якія сёння ў распрацоўцы. Могуць агучыць толькі тыя каштоўнасці, праца па вяртанні якіх знаходзіцца на заключным этапе.
Вольга Папко, намеснік старшыні Пастаяннай камісіі Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Беларусі па міжнародных справах: "У нейкай меры гэты спіс павінен быць таемным. Прынамсі, не вельмі відавочным. Таму што зварот культурных каштоўнасцяў - гэта ціхі працэс перамоў, узгадненняў. І калі апублікаваць каштоўнасць, якой цікавіцца Рэспубліка Беларусь, хутчэй за ўсё, складаней будзе вярнуць, таму што цэны ўзрастаюць, калі ёсць магчымасць купіць".
Паралельна ідзе праца над стварэннем выразнага алгарытму дзеянняў па вяртанні нашых скарбаў. На жаль, у Кодэксе аб культуры гэты механізм адсутнічае.
Рэстытуцыя ажыццяўляецца адразу некалькімі шляхамі. Акрамя ўвядзення ў навуковы абарот, Беларусь сёння актыўна вяртае сваю спадчыну шляхам стварэння электронных копій. Такім чынам нам атрымалася вярнуць частку бібліятэкі Радзівілаў і Храптовічаў. І ў лічбе сабраць спадчыну Скарыны.
Яшчэ адзін метад - факсімільнае ўзнаўленне старажытных культурных помнікаў. Беларусы могуць у жывую гартаць і чытаць Скарыну, Полацкае, Слуцкае і Тураўскае Евангелле.
У такім выданні захоўваюцца нават пашкоджанні старонак і пазнакі на палях.
Адным са спосабаў рэстытуцыі з'яўляецца часовае экспанаванне культурных помнікаў. Так, для арганізацыі маштабнай выставы ў Нацыянальнай бібліятэцы, у Мінск прыбылі кніжныя шэдэўры з 8 краін свету, у тым ліку выданні Скарыны, Статут Вялікага княства Літоўскага і Брэсцкая Біблія. Апошняй, дарэчы, у Беларусі няма ні аднаго поўнага экзэмпляра. Паралельна з правядзеннем экспазіцыі беларускія спецыялісты пачалі перамовы з уладальнікам гэтага кніжнага шэдэўра. Таму, не выключаная магчымасць, што да моманту завяршэння дэпазіту гэты кніжны помнік папоўніць беларускія фонды.
Менавіта дэпазіт часам разглядаецца як першы крок на шляху да фізічнага вяртання нашых культурных каштоўнасцяў. Так адбылося з партрэтамі Радзівілаў з калекцыі княжага роду Гогэнлоэ. Першапачаткова іх прывезлі на экспанаванне ў замкавы комплекс "Мір", а пазней яны назаўжды сталі часткай калекцыі гэтага музея.
