Такі ўжо лёс беларусаў. Адзін з самых міралюбных народаў Еўропы на працягу ўсёй сваёй гісторыі аказваецца ў эпіцэнтры ўзрушэнняў планетарнага маштабу. Пры гэтым нашы продкі штораз спраўляліся, паўставалі з попелу, адраджалі зямлю, прыкладваючы гераічныя намаганні. Вышэйшая несправядлівасць заключаецца ў тым, што штораз беларуская зямля і людзі пакутавалі не па сваёй віне, мы станавіліся ахвярамі чужых памылак і пралікаў.
Так здарылася і ў далёкім 1986. Чарнобыльская катастрофа ўсім сваім рэхам пракацілася па рэспубліцы, якая зноў не мела ніякага дачынення ні да прыроды, ні да прычын страшэннай тэхнагеннай катастрофы ў гісторыі чалавецтва. Тады на развалінах Савецкага Саюза мы, па сутнасці, апынуліся сам-насам з цалкам нязведаным і страшным выклікам. І менавіта тады сталі раздавацца галасы: пакіньце забруджаную зямлю, забудзьце яе і назаўжды ганіце думкі аб тым, што на ёй калісьці будуць жыць людзі.
На шчасце, так думалі не ўсе. Так не хацелі думаць мясцовыя жыхары, шматлікія навукоўцы, так не хацеў думаць Прэзідэнт краіны - ён тыднямі жыў на забруджанай тэрыторыі, даказваючы, што гэта магчыма, гаворачы, што землі трэба адраджаць, і дзяржава мае намер гэта зрабіць. У выніку замест тысяч парослых быльнікам гектараў мы атрымалі прыдатную для жыцця і вядзення гаспадаркі зямлю. Але галоўнае не толькі гэта. Важна, што надзею атрымалі людзі на тое, што адтуль, дзе гэта магчыма, ім не прыйдзецца з'язджаць.
Беларускай эканоміцы гэта каштавала дзясяткі мільярдаў долараў, якія вельмі спатрэбіліся б тады, у жабрацкія 90-я. Але ў выніку і тут справіліся. У раёнах, на якіх прапаноўвалі паставіць крыж, разбітыя пашы, працуюць прадпрыемствы, нараджаюцца дзеці. Безумоўна, ёсць праблемы, але давайце яшчэ раз успомнім аб перспектыве, што маячыла, - закрыць на замок вялізную частку краіны і забыць аб ёй назаўжды.
На гэтым тыдні Аляксандр Лукашэнка зноў пабываў на гэтых землях, на поўдні Гомельскай вобласці, дзе размешчана найбуйнейшая ў нашай краіне прыродаахоўная зона - Палескі радыяцыйна-экалагічны запаведнік. Прэзідэнт асабіста наведаў не толькі тыя населеныя пункты, дзе жыццё бурліць, але і зазірнуў туды, адкуль 30 гадоў таму чалавек сышоў. Рэпартаж Андрэя Крывашэева.
31 год таму беларусы страцілі зямлю. Вымушана адступілі з родных месцаў, як не адыходзілі перш без бою, нават у вайну. Нябачны вораг Чарнобыля пахаваў дзясяткі тысяч, а сотні тысяч, гнаныя страхам і чуткамі, сталі бежанцамі ў сваёй краіне, у мірны час. "Адкуль вы? - "Чарнобыльцы". У канцы 80-х і раннія 90-я - як прысуд і кропка ў прапанове: "Застацца нельга. Уцячы". І збеглі … Хто сам, а каго сілком выкідвалі з родных хат і кватэр. Тая ўлада іншага проста не прапаноўвала…
Праз гады людзі пацягнуліся дахаты. "Перакаці-поле" - гэта не беларускае. "У чужой хаце век карацейшы" - так гавораць палешукі. Бачачы, што людскі прыліў не спыніць, новая ўлада пайшла насустрач. Ужо на другі год прэзідэнцтва Аляксандр Лукашэнка быў з землякамі ў забароненай зоне. І ўсе наступныя гады прыязджаў рэгулярна, жыў іх жыццём, еў іх хлеб, вырашаў набалелае. Збіраючы ўсе сілы краіны, каб вярнуць людзям іх зямлю, іх дом, іх жыццё да Чарнобыля. Гэта стала не проста дзяржпраектам - гэта стала справай жыцця.
Колькі ўвогуле лідар правёў на гэтых цяжкіх землях - сапраўды не вылічыць нават вопытны біёграф. З лікам на трэцім дзясятку візітаў збіліся ўжо ў пачатку нулявых. Ужо тады гаворка ішла не пра дні, а пра месяцы. Наш телеархіў фіксуе гэтыя складаныя гады.
2000-ы. Брагінскі раён. Першыя адноўленыя класы і школы. Першыя званкі, якія не палохаюць. Дзецям ж сказалі: чарнобыльскі знак бяды - гэта зараз ваш знак. Ні здароўя, ні будучыні. Гэта зараз адкрываюцца ў райцэнтрах спартыўныя комплексы і арэны, а тады новая школа, новая спартзала і здаровыя дашкаляты ўжо былі подзвігам.
Той жа год. Нароўля. Уся краіна збірала на агратэхніку для пацярпелай зямлі. Палешукі з недаверам: "Няўжо дадуць хоць па пары машын на раён?" Бо за 4 гады да гэтага стаў МТЗ, а араць у гаспадарках як у разруху сталі на людзях. Але вось яно прэзідэнцкае слова і справа: Гомельшчына атрымала 500 машын.
Тых, якія яшчэ пахнуць фарбай "Беларусаў 1221" выходзілі сустракаць цэлымі раёнамі як цуд, як перамогу "са слязамі на вачах". Гэта і была перамога... над праклёнам Чарнобыля.
Хойнікі. У 90-я раён-прывід. Татальнае нявер’е, што іншае жыццё магчыма. Дарослыя махнулі на сваё жыццё рукой. Прасілі хоць па пары дзіцячых урачоў, настаўнікаў і падручнікі ў вясковыя школы. Лекаў не было. Спецыяльнай агранавукі не было - мясцовае малако прымушалі выліваць як атрутнае. Беларусі ў адзіночку спатрэбілася дзесяцігоддзе, каб атрымаць чыстыя кармы і чыстае харчаванне. Але ўжо тады воляй Прэзідэнта ў Гомелі будавалі РНПЦ радыяцыйнай медыцыны - лепшы ў Еўропе, а ў навучэнцаў упершыню з'явілася магчымасць паўнавартасна вучыцца і паступаць у лепшыя ВНУ краіны.
2001-ы. Зноў над брагінскай зямлёй. З вышыні птушынага палёту бачна запусценне пакінутых вёсак і палёў. Але і ўпартасць людзей. Яны вярталіся, сабою закрывалі хаты ад зносу. Без закона і прапіскі. З крыўдным клішэ - "самасёлы", месяцамі не бачачы зарплат і дапамог. Але паўтаралі адно: мы не сыдзем, мы будзем жыць і працаваць на сваёй зямлі.
Як пасля такога маладому народнаму Прэзідэнту было не пайсці разам з народам? Так пачалася эпоха адраджэння Палесся. Уся Беларусь уключылася ў выратаванне сваёй жамчужыны. Будавалі дарогі і аграгарадкі. Праводзілі чысты газ і знаходзілі чыстыя тэхналогіі для сяла. Ратавалі жыцці на аперацыйным стале, у дыягнастычных цэнтрах і з дапамогай унікальных лекаў. 25 мільярдаў долараў, нават больш. Некалькі бюджэтаў краіны. Не пашкадаваўшы ні разу, каб зноў гектар за гектарам знаходзіць сваю зямлю.
Палескі запаведнік. Самая пацярпелая зямля. Прэзідэнт ідзе туды, дзе не змаўкае дазіметр. Каб ведаць, як адраджаць - трэба зайсці так далёка. Роўна 16 гадоў таму на тым самім КПП у Бабчыне, дзе былі на тыдні, радыяцыя - толькі падстава для жартаў.
Не да жартаў было прэзідэнцкай службе пратаколу. У акрузе хавалі малако, а жыхарам вельмі строга загадалі не частаваць лідара нічым з мясцовага харчавання. Гасцінныя палешукі ўпотай праносілі хлеб і чакалі кожнай новай сустрэчы.
Палешукі не падвялі. А Прэзідэнт забараніў абмяжоўваць народную гасціннасць. І на наступны раз на стале красаваліся і сырадой, і яшчэ цёплы хлеб.
За 16 гадоў смак таго малака і хлеба так і застаўся лепшым. Бо для палешукоў гэта быў смак надзеі, што жыццё зноў вернецца ў родныя месцы. А для Прэзідэнта - смак перакананасці ў тым, што беларусы здабудуць сваё Палессе зноў. Насуперак самой страшнай тэхнагеннай катастрофе на планеце.
І праз 16 гадоў лідар вярнуўся ў Бабчын, каб асабіста ўбачыць, як уладкавана гэтая зямля, што сёння на стале ў сардэчных гаспадароў.
Ашаламляльныя перамены з першых хвілін. 16 гадоў таму сустракалі ў асноўным старыя, а тут - маладыя прыгажуні. Прэзідэнту нават не верыцца: "Няўжо мясцовыя? Або гомельскія, прывазныя?" Не, жывуць і працуюць тут, у запаведніку.
Да цэнтральнай сядзібы Бабчына, парушаючы праграму візіту, ідуць пешкі. Павольна, упэўнена, па сваёй зямлі. Сапраўдны, не бутафорскі Чарнобыльскі шлях.
Адсюль да аварыйнага рэактара - кіламетраў 50. Вясковых адсялілі яшчэ ў 86-м. На чорным валуне кароткая трагедыя. Адна з 429 беларускіх.
Магутнасць дозы замяраюць штодня. Зараз 0,49. Гэта ўсяго разы ў 2 з паловай вышэй, чым на мінскім асфальце. Час і чалавек упарта перамагаюць радыяцыю.
Забруджванне мазаічнае. Ёсць месцы з дозай у 1000 разоў вышэйшай за норму - азёры, лясныя масівы, нізіны. За 20 гадоў іх вывучылі і нанеслі на карты дэталёва, да метра, як родныя плямы. Калі ў навуцы не адбудзецца цуду, чалавек на іх не вернецца ніколі.
Але дзякуючы навуцы, тэхналогіям і ўпартасці забароненая зона ўжо сціснулася на палову як шчыгрынавая скура. На зноў здабытай зямлі атрымліваюць чыстае харчаванне, асвойваюць племянную справу, дрэваапрацоўку, не экстрэмальны турызм, паляванне і нават прамысловае рыбалоўства. У праточнай вадзе Прыпяці каласальныя запасы рыбы. Перашкаджае бюракратыя - на паперы ўсё пад забаронай. У лідара просяць аднаго - дазвольце працаваць.
"Мы тое, што мы ядзім". Народная мудрасць на Палессі - закон.
Дзякуючы ўнікальным для свету тэхналогіям нават па самых строгіх у Еўропе нарматывах, нашых, харчаванне чыстае. Калі ў 90-х выпадкаў перавышэння ў малаку і мясе былі сотні, сёння - адзінкі. І тое навукоўцы гарантуюць: ні аднаго адбракаванага кілаграма за межы запаведніка не выйдзе.
У 20 разоў скараціўся пераход радыянуклідаў у ежу, ні адзін від з перавышэннем у нас за тэрыторыю запаведніка не выйдзе.
Як прыклад якасці - мёд з мясцовага пчальніка. Стварыць яго даручаў Прэзідэнт, таму і інспекцыя прыдзірлівая: ад норава пчол.
Лепшая рэкамендацыя - якасць праверана Прэзідэнтам і нашым журналісцкім цэхам. У Хойніках расмакавалі даўно - рэгулярныя заказы. Як і па піламатэрыялах. Гэта гадоў 15 таму па недасведчанасці прадавалі мясцовы лес як сыравіну прагматычным немцам. Сёння толькі гатовая прадукцыя. Хоць з-за тых жа фармальнасцяў, што па рыбе, мікрааб’ёмы. Рашэнне лідара імгненнае: грошы будуць, уся ўлада савету з губернатара, навукоўцаў і мясцовай улады.
На запаведнай зямлі - урачыстасць некранутай прыроды. Хаты абжываюць барсукі. У кароўніках мірна пасуцца ласі. Шмат казуль, мядзведзяў, рысяў і чарапах. Тут ажывае палова нацыянальнай Чырвонай кнігі. Адных зуброў за 30 гадоў стала амаль у 10 разоў больш. Гэта не мёртвая зона - гэты нацыянальны здабытак, які дае жыццё, гавораць Прэзідэнту ў мясцовым музеі.
Прыродную існасць псуюць толькі пацямнелыя каркасы вясковых хат. У адну з іх, № 120, ламаючы прапісаны маршрут, заходзіць Прэзідэнт.
Метровы быльнік ля ганка, пабітыя дзверы, але хата яшчэ трымаецца. Быццам спадзяецца - гаспадары вернуцца. У куце плеценая клапатлівым рукой этажэрка. Хтосьці ўклаў душу. Лідар артэфакт забірае з сабою. У яго маладосці была такая ж, як і простая вясковая печ-карміцелька.
Як пасля такога не ўспрымаць чарнобыльскую траўму Палесся, як асабістую траўму? Можа адсюль гаспадарскі падыход да краіны і гэтым месцам увабраны з малаком маці.
Палескі запаведнік - яшчэ і адзінае месца ў Цэнтральнай Еўропе, дзе можна сустрэць дзікага каня Пржавальскага. Прытым, што знік ён у 18 стагоддзі. Па яго ўжо прыязджалі навукоўцы з Расіі. Просяць прадаць для аднаўлення папуляцыі.
А вось беларусы разбіраюць "рускіх цяжкавозаў" з мясцовага эксперыментальнага цэнтра. Аднавіць конегадоўлю пад Хойнікамі першапачаткова таксама была прэзідэнцкая задумка. Яна спрацавала. Сёння ў табуне 3 сотні гало. За год плюс 40 жарабят.
Прэзідэнт любуецца і яўна пад уражаннем ад прыгажосці жывёлін просіць прадаць для асабістага падворка. Рашэнне імпульсіўнае, але сямейны савет праходзіць.
Гэта асаблівая зямля, з характарам. Тут упэўнена і камфортна адчувае сябе чалавек. Дзе яшчэ суровы кіраўнік Камітэта дзяржкантролю стане аб'язджаць свавольнага жарабца? Добрая выездка Леаніда Анфімава сустракае адабрэнне, але і выклікае жарты. У іншых у Еўропе - конная паліцыя, можа нам завесці конны дзяржкантроль?
А калі сур'ёзна, то Палескі запаведнік ужо стаў сусветнай лабараторыяй вывучэння тэхнагенных катастроф. Па вопыт і тэхналогіі без аналагаў сюды едуць з Расіі, Украіны, Еўрасаюза, Штатаў і Японіі. У планах адкрыць буйны цэнтр, дзе б свет спасцігаў навуку ўваскрэслых цяжкіх зямель.
Зрэшты, нават гэта не галоўнае. Галоўнае, што за гэтыя 20 гадоў беларускі народ вярнуў да жыцця беларускае Палессе.
Тое, што 3 дзесяцігоддзі таму было знакам бяды і праклёнам, дзякуючы подзвігу беларусаў стала неацэнным дасягненнем. Аб гэтым пакаленні напішуць - не проста перажылі Чарнобыль палітычны (развал краіны Саветаў), не толькі адвялі народ ад прорвы, стварылі краіну і ўтрымалі суверэнітэт, але і адваявалі, уваскрэсілі, уладкавалі для будучых пакаленняў зноў здабытае беларускае Палессе.
