Менавіта 11 лістапада 1918 года ў лесе пад Парыжам было складзена Камп’енскае перамір'е, якое меркавала капітуляцыю Германіі і заканчэнне Першай сусветнай вайны. Зараз гэты дзень у Еўропе афіцыйна завуць Днём памяці загінуўшых або Днём перамір'я.
У той вайне ўдзельнічалі 38 з 59 наяўных тады дзяржаў. Гэта тры чвэрці насельніцтва зямлі! 10 мільёнаў чалавек загінула і каля 20 мільёнаў было паранена і скалечана. Некалькі гадоў фронт Першай сусветнай праходзіў праз тэрыторыю Беларусі. Палова краіны была акупіраваная, палова стала прыфрантавой зонай.
І сёння прыродны ландшафт нашых земляў нагадвае пра падзеі стагадовай даўніны. Алена Борматава - пра беларускі след нявывучанай вайны.
Вышыня 79,2 - так пазначалася гэтае месца на ваенных картах Першай сусветнай. На ўзгорках размяшчалася нямецкая батарэя, якая штодня абстрэльвала пазіцыі расійскіх войскаў. Салдаты назвалі яе Залатой горкай, узяць якую ніяк не атрымлівалася.
Вынік вялікага выбуху бачны і сёння. Варонка гіганцкіх памераў. Самая вялікая ў Беларусі. За некалькі метраў яшчэ адна, крыху меншага дыяметру. Некалькі гадоў таму сюды немагчыма было патрапіць праз зараснікі. Сёння варонкі расчышчаныя, тыя самыя падземныя хады адноўленыя, якія 100 гадоў таму капалі рускія. Падземная вайна на Смаргоньскім участку фронту вялася яшчэ ў некалькіх месцах.
А галоўным шчытом Расійскай імперыі стаў заходні фронт з агульнай колькасцю паўтара мільёна чалавек. Менавіта ён і праходзіў па тэрыторыі нашай краіны. Лінія супрацьстаяння кайзераўскіх войскаў з войскамі Расійскай імперыі праходзіла менавіта праз Смаргонь. Жыхарам далі загад - на працягу трох гадзін пакінуць свае дамы. Горад трымаў абарону 810 дзён. Быў здадзены Брэст, Гродна, Вільня. А тут трымаліся да апошняга. Упершыню загад "ні кроку назад" быў дадзены пад Смаргонню. Горад стаў мёртвым. Упершыню на гэтым участку фронту кайзераўскія войскі ўжылі забароненыя Гаагскай канферэнцыяй атрутныя рэчывы. За адну газавую атаку гінула некалькі сотняў салдат і афіцэраў. На сабе хімзброю зведалі Колас і Катаеў, а таксама штабс-капітан Міхаіл Зошчанка.
Сёння раён - жывая турыстычная зона той вайны. Жалезабетонныя доты і бліндажы, у асноўным нямецкія. У іх лінія абароны была дасканала ўмацаваная. У расійскага ж боку акопы ўзводзіліся з зямлі і дрэва. Дзясяткі братэрскіх магіл і могілак. Рускіх і нямецкіх. Нейкія пазначаныя мемарыяламі, а некаторыя вядомыя толькі пошукавікам. Пад Крэвам пахаваныя і жанчыны з батальёна Марыі Бачкаровай.
Падчас Крэўскай аперацыі 1917 года быў разбураны замак. Фартыфікацыйны будынак - месца дыслакацыі нямецкіх войскаў.
За тры дні аперацыі было выпушчана паўтара мільёна снарадаў. Аперацыяй камандаваў генерал Антон Дзянікін. Вынікі наступу рускіх у Крэве асабіста ацэньваў Вільгельм II.
У будынку чыгуначнай станцыі ў Солах у снежні 1917 года Cаветам салдацкіх дэпутатаў 10-й арміі і кайзераўскімі войскамі была падпісана дамова аб часовым перамір'і. Дакумент меркаваў, што бакі спыняюць усялякія ваенныя дзеянні, што, у сваю чаргу, павінна было паспрыяць поўнаму спыненню агню на гэтым участку фронту.
Перамір'е было складзена на два месяцы. А яго вынік - падпісанне Брэсцкага міру ў сакавіку 1918 года.
Расійская імперыя выходзіць са стану вайны і пачынае дэмабілізацыю арміі. Толькі праз некалькі месяцаў Германія падпіша капітуляцыю.
Дакладная лічба загінуўшых мірных жыхароў Беларусі падчас Першай сусветнай невядомая і сёння. Прыблізна 60 000. Толькі ў Смаргоні з 16 000 даваеннага насельніцтва засталося 130 чалавек. Малавядомы факт, але ўпершыню населеныя пункты нашай краіны спальвалі не ў Вялікую Айчынную, а сто гадоў таму. Перыяд першай нямецкай акупацыі на нашых землях завяршыўся толькі ў лютым 1919 года.
