"Звязда"
Культурная спадчына ад дываноў і караваяў да "каменных дзевачак".
Кожны тыдзень Кацярына Ваданосава ў эфіры канала "Беларусь 3" расказвае гледачам праграмы "Жывая культура" цікавінкі пра ўнікальныя беларускія рамёствы, абрады і культурныя традыцыі: як ткуцца дываны і вышываюцца ручнікі, як хаваюць стралу, танчаць Котчынскую кадрылю, выпякаюць знакамітыя мотальскія караваі... І гэта не проста пералік Нацыянальнага інвентару нематэрыяльнай культурнай спадчыны, а захапляльныя прыгоды. Што значыць выправіцца са сталіцы ў іншы свет і як знайсці правільную танальнасць, прадстаўляючы жывую народную культуру, Кацярына расказала "Звяздзе" ў эксклюзіўным інтэрв'ю.
"Сама спякла 14 (!) боханаў жытняга хлеба на заквасцы ў рускай печцы! Пад кіраўніцтвам бабулі Сцепаніды з вёскі Дзеркаўшчына расчыняла хлеб на квасе ў старажытнай дзяжы, суткі чакала, глядзела, пільнавала, потым перамешвала, мясіла, мыла жалезныя формы, мазала, рабіла на цесце крыж, загладжвала дзяжу і цеста, паліла печ, грэбла вуголле, вілкамі ставіла формы, качэргай вымала, апякла палец, і гэтак далей, і гэтак далей...
- Веткаўшчына, Тураўшчына, Мастоўшчына... Дзе яшчэ вы ўжо былі з вандроўкамі?
- Усе адрасы так адразу і не прыгадаю. Звычайна адна камандзіроўка - гэта дзве праграмы, а ўсяго запланавана як мінімум 69 выпускаў, бо якраз столькі аб'ектаў знаходзяцца ў спісе нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі, і мы мусім ахапіць іх усе. Справа ў тым, што зараз лета і добрае надвор'е, таму мы хапаем гэта лета за хвост, каб паспець зрабіць прыгожую карцінку.
- Як наогул вырашаеце, куды адправіцца наступным разам: па народным календары?
- Так, сапраўды кіруемся календаром, бо некаторыя абрады прымеркаваныя да пэўнай даты - Юр'я, напрыклад, ці калядныя Цары, і мы не займаемся ўзвядзеннем пацёмкінскіх вёсак, а здымаем насамрэч тое, як усё адбываецца. А аб'екты, не звязаныя з пэўнай датай, адсочвае наш прадзюсар і кіруецца здаровым сэнсам: пракладвае маршрут так, каб месцы здымак знаходзіліся адносна недалёка адно ад аднаго, каб зручна было зняць адразу дзве праграмы.
- Ці паўсюль ахвотна месцічы ідуць на кантакт?
- Бывае вельмі па-рознаму: бывае так, што адмаўляюцца ад здымак, хоць мы іх папярэдне тыдзень упрошвалі; бывае, што ставяць свае сустрэчныя ўмовы. Але вельмі часта здараецца, што зусім выпадкова ідзём па вуліцы, сустракаем людзей - і яны запрашаюць нас у хаты, штосьці цікавае расказваюць, гатуюць, частуюць... Так, адным разам прыехалі здымаць пра традыцыйную кухню, а нам у апошні момант адмовілі - адна бабулька толькі пагадзілася расказаць, але не паказаць, як гатаваліся тыя смачныя стравы. І вось выходзім з яе хаты, ідзём па вуліцы ў роспачы - бачым, ідзе жанчына з капустай. Павіталіся, запыталіся, куды ідзе. Аказалася, да дачкі, рыхтавацца да мясцовага фэсту. Ну і запрасіла нас з сабой, і тут жа на месцы нам прадэманстравалі, як гатуюцца тыя аўтэнтычныя стравы... Так было не раз і не два, а амаль што ў кожнай камандзіроўцы такія неспадзяванкі.
"Гэта Мая, ёй 8 гадоў. У бабулінай вёсцы Данілевічы ўсе лічаць яе "сваёй", і яна таксама верыць у "каменных дзевачак", шкадуе іх, прыносіць свае цацкі, называе сяброўкамі і кажа, што дзясяткі фартухоў і хустак надзяваюць на іх, каб тыя ўзімку не мерзлі. У мяне Мая ўчарэпілася зранку, і мы хадзілі разам да позняга вечара, скрозь усе здымкі: і гулялі, смяяліся, перашкаджалі гукааператару, казыталіся, умываліся, зашывалі панчохі...
- Самае цікавае заўжды застаецца па-за кадрам. Якія сустрэчы і паездкі найбольш запалі ў памяць?
- Звычайна пасля кожнай паездкі цягам некалькіх гадзін расказваю маме і дзецям свежыя ўражанні. Напэўна, час ужо засесці за дарожныя дзённікі. Бо, як бы пафасна гэта ні прагучала, кожная вандроўка - як адкрыццё маленькага свету, абсалютна адрознага ад таго, што мы перажываем тут, у Мінску. Я сустракала людзей, якія ніколі не былі не тое што ў сталіцы, а за межамі сваёй вёскі; жанчын, якія жывуць адны ў пакінутых вёсках, калі едзеш, і навігатар паказвае, што далей - нічога, дарогі няма. І яны расказваюць уражальныя рэчы: як хадзілі ў плузе, як сіротамі выжывалі ў пасляваенны час, як сёння, калі ім страшна ўзімку, распускаюць старыя шкарпэткі і робяць вышыўкі з нітак; а ўсе хаты ў іх падобныя да музеяў. У гэта настолькі немагчыма паверыць сучаснаму жыхару - напрыклад, што ты прыязджаеш у Лельчыцкі раён, а там людзі дагэтуль пакланяюцца каменным ідалам, і гэтыя традыцыі абсалютна натуральныя, жывыя. Тая камандзіроўка, дарэчы, называлася "каменныя дзевачкі", я пачытала крыху ў інтэрнэце, але інфармацыі назбірала вельмі мала. Аказалася, што "дзевачкі" - гэта старажытныя каменныя крыжы, як на Тураўшчыне, яны стаяць у лесе або закінутым полі, у такім месцы, якое чужынец не знойдзе.
На мой суб'ектыўны погляд - а я маю пэўны досвед, бо па адукацыі рэлігіязнаўца, - калісьці на гэтым месцы, хутчэй за ўсё, было язычніцкае капішча, потым прыйшло хрысціянства і з'явіліся крыжы, а людзі як пакланяліся ідалам, так і пакланяюцца дагэтуль. Крыжы называюць "дзевачкамі", яны маюць імя Ева; кажуць, што гэта дзяўчынкі, якіх праклялі іх маці напярэдадні навальніцы. І па сёння на кожнае свята жанчыны ходзяць да гэтых крыжоў і ахвяруюць ім хусткі, фартухі, упрыгожанні розныя - выглядае даволі страшна насамрэч, як стаіць гэты маленькі, каля 60 см у вышыню, крыж, цалкам абвешаны жаночымі рэчамі. І жанчыны не разумеюць, што па сутнасці спраўляюць язычніцкія абрады, яны перамяжаюць малітвы, жагнанні і песні з абсалютна рэліктавым зместам і лічаць, што ім дапамагае і Бог, і Ева. Зусім побач стаяць іконы, крыжы, капліцы - атрымліваецца такі вінегрэт, такі мікс-фікс, што, з'язджаючы адтуль, адчуваеш сябе літаральна экскурсантам у паралельны свет...Тая містычная атмасфера, якая ёсць у творах Караткевіча, - яна нікуды не падзелася, яна існуе дагэтуль, і гэта пераварочвае тваю свядомасць дагары нагамі.
Я даволі скептычны чалавек, які не верыць у забабоны і добра разумее розніцу паміж прымхамі і нейкімі містычнымі праявамі, таму гэткіх рэчаў, пра якія можна сказаць "суцэльная містыка", на жаль ці на шчасце, з намі не здаралася. Але, з іншага боку, амаль кожная наша камандзіроўка на пэўным этапе знаходзіцца пад пагрозай зрыву - і кожны раз літаральна ніадкуль знаходзіцца выйсце. Як кажа наша прадзюсарка, "гэта нам Бог дапамагае" - мо, яно сапраўды так?
- Адна з пагрозаў знікнення нематэрыяльнай культурнай спадчыны - адсутнасць пераемнасці пакаленняў, міграцыя моладзі. Падчас вандровак як вы ўбачылі, шмат дзе гэтая пагроза стаіць ужо востра?
- Ёсць такія абрады, захавальніцамі якіх засталіся літаральна тры-чатыры бабулі. Але гэтым абрадам пашанцавала: яны ўжо знаходзяцца ў спісе наматэрыяльнай культурнай спадчыны, то-бок падтрымліваюцца на дзяржаўным узроўні. Прычым не магу сказаць, што падтрымліваюцца штучна. Канешне, ёсць нейкія захады з боку сельсавета, каб захаваць абрады і традыцыі - візітоўкі раёна. Дзе-нідзе ёсць пытанні ў тым, каб выхаваць новых носьбітаў культурнай традыцыі. Але многім людзям і самім цікава пераймаць іх, асабліва гэта датычыцца рамёстваў. Можа быць, я занадта аптымістычна гляджу ў будучыню, але спадзяюся, што ўсё гэта будзе існаваць надалей, а наша задача - паспрыяць захаванню традыцый.
"Гэты мікрааўтобусік ужо стаў як дом родны: я ў ім і ела, і спала, і вышывала, і спявала, і нават панчохі цыравала".
Дарэчы, усе рамёствы і традыцыі, пра якія расказвае "Жывая культура", тэлевядучая абавязкова выпрабоўвае і сама. Тым больш, шмат якія рэчы няўрымслівая творчая дзяўчына сама добра ведае і любіць. Кацярына, доўгі час займаючыся гістарычнай рэканструкцыяй, умее ткаць на розных прыладах, ведае розныя тэхнікі мастацкай вышыўкі, уключаючы гістарычную, іграе на шэрагу інструментаў і прафесійна спявае, мае адукацыю гісторыка-рэлігіязнаўцы, а таму разумее гісторыка-культуралагічную падаплёку абрадаў.
Гаварыць пра народныя традыцыі і культуру без залішняга пафасу, спалучаць даследчыцкія і нават навуковыя моманты з натуральнай цікавасцю і душэўнасцю размовы - справа насамрэч не такая лёгкая, як можа здавацца. "Мы ж не этнографы, якія збіраюць матэрыял падчас экспедыцыі, трэба паказаць нематэрыяльныя каштоўнасці гледачам, па-першае, цікава, па-другое, прыгожа, і па-трэцяе, не выйсці за хранаментраж і фармат праграмы, - разважае Кацярына. - Заўсёды даводзіцца балансаваць паміж тэлевізійным падыходам і чалавечым стаўленнем да таго, што мы здымаем. Мне часам бывае няёмка ад таго, што я са сваім нафарбаваным тварам лезу ў сусвет вясковай бабулькі, распытваю яе пра ўсе жыццёвыя падрабязнасці. І таму даводзіцца тлумачыць, што нікога з герояў я не хачу пакрыўдзіць, што прыехала ў спадніцы ў мясцовасць, дзе ўсе ратуюцца ад камароў кофтамі і штанамі, не таму, што я такая фіфа, а таму, што гэтага вымагае фармат. Эмацыянальна гэта вельмі цяжка, і з кожнай камандзіроўкі я прыязджаю выціснутая дашчэнту. Але, з іншага боку, мне пашанцавала весці праграму, матэрыял якой для мяне самой вельмі важны і цікавы: я люблю сваю краіну і не хачу, каб тое, чым яна адметная, знікла ў часе і прасторы".
Акрамя душэўных перажыванняў, бывае няпроста і фізічна. Напрыклад, аднойчы вядучую так моцна пакусалі камары і мошкі, што давялося тэрмінова ехаць у шпіталь і рабіць укол, каб пазбавіцца анафілактычнага шоку. Іншым разам Кацярына напрацавалася каля печы - за суткі замясіла і выпекла 14 боханаў жытняга хлеба - ажно да млоснасці. Але нягледзячы ні на якія выпрабаванні, яна захоўвае роўны прыязны настрой і асаблівае, далікатна-беражлівае стаўленне да спадчыны ды яе носьбітаў.
Слава пра неглюбскія ручнікі разышлася з Веткаўскага раёна па ўсім свеце. Як мяркуюць даследчыкі, гэтым узорам ужо некалькі тысяч гадоў.
- Праграма, па сутнасці, толькі нядаўна пачалася. І ўсё ж - задумваліся над тым, што будзе далей?
- У нас шмат прымхлівых людзей, і пакуль не абмяркоўваем, што будзе, калі скончыцца праграма - лепш думаць, што яна не скончыцца ніколі, - смяецца Кацярына. - Але пэўныя вынікі бачныя ўжо цяпер. Напрыклад, хоць мы і вымушаны крыху прафанізаваць, спрашчаць увесь матэрыял, каб ён быў цікавы нават недасведчаным людзям, я бачу па коле сваіх сяброў, якія сур'ёзна займаюцца гістарычнымі і этнаграфічнымі даследаваннямі, што праект зацікавіў і іх таксама. Прызнанне прафесіяналаў - гэта безумоўна важна. Мне ўжо тэлефануюць і пішуць (чаму мне, а не рэжысёру ці прадзюсару - загадка) з просьбай ладзіць творчыя сустрэчы і лекцыі, просяць, каб нашы праграмы ўваходзілі ў базы, якія назапашваюць мясцовыя этнаграфічныя таварыствы, навучальныя ўстановы і гэтак далей. А значыць, справа, якую мы робім, патрэбная іншым.
Вікторыя ЦЕЛЯШУК.