Памятаеце ў Жаглова ў выкананні Уладзіміра Высоцкага: "Злодзей павінен сядзець у турме". Але ў тым жа фільме Уладзімір Шарапаў дабіваецца рэабілітацыі невінаватага, прызнае памылкі следства і аднаўляе справядлівасць. Думаю, што ў сучасным беларускім чытанні Прэзідэнт як раз і дабіваецца таго, каб праваахоўная сістэма была як калектыўны Жаглоў з Шарапавым - суровай і справядлівай. Два ў адным. Тады і злодзей будзе сядзець у турме, і невінаваты не пацерпіць. А вось аб тым, што пакуль не атрымліваецца і што зменіць гістарычную нараду - у нашым сюжэце.
Фразу Жаглова "Злодзей павінен сядзець у турме" падзяляе абсалютная большасць праваахоўнікаў. А вось метады часам разыходзяцца. Суадносіны справядлівасці і гуманнасці чытаюцца сілавікамі па-рознаму. І гэта адна з прычын сабраць іх разам у Палацы Незалежнасці. Наладзіць складаны арганізм правасуддзя, якому б давярала грамадства.
Ці можна ў прынцыпе змяніць "месца сустрэчы" правасуддзя і грамадства? Ці наўрад.
Ад біблейскіх Каіна і Авеля на зямлі існуе злачыннасць. Ды і Беларусь не ў вакууме. Скрозь межы - наркатрафік, карупцыя, бандытызм, гандаль людзьмі і алігархічны перадзел уласнасці. За два дзесяцігоддзі навучыліся адбівацца - па сусветных рэйтынгах бяспекі нязменна ўваходзім у ТОП лепшых, але расслабляцца не варта - побач вялізныя прасторы крымінальнай Еўразіі і ўкраінскае "гуляй-поле".
Галоўны сюрпрыз нарады ў аўторак - сакрэтны даклад сілавікоў аб парушэннях працэдур і законнасці. Аб'ёмная і канкрэтная даведка раніцай кладзецца на стол Прэзідэнту. Але сутнасць не ў гэтым - Кіраўнік дзяржавы і раней трымаў на асабістым кантролі гучныя справы і працу сілавікоў. Галоўнае - у адкрытасці. Грамадству, мабыць, упершыню ў найноўшай гісторыі даюць поўную справаздачу аб злоўжываннях сілавікоў і феміды. Ніхто з суседзяў, уключаючы "эталонныя" дэмакратыі, на такую адкрытасць не вырашаўся.
Уяўным "вяршыцелям лёсаў" не месца ў сістэме
Першая прэтэнзія Прэзідэнта і грамадства да сілавікоў - фанабэрыя і жорсткасць, не характэрныя для спакойнай Беларусі. Прыкладаў параўнальна нямнога, але кожны выпадак смакуецца ў пабліках і новых медыя. У выніку для аўтарытэту ўлады і адчування справядлівасці ў грамадстве “палачныя” метады абыходзяцца даражэй за самі злачынствы.
Вось яркі прыклад. Забойства дзевяцігадовай даўнасці прадпрымальніка - дырэктара па продажах патрыманых аўтамабіляў. За час следства пад падазрэннем былі чацвёра - былыя і дзеючыя супрацоўнікі фірмы. Усе апраўданыя, але месяцы ў следчым ізалятары, жорсткасць допытаў і пляму на рэпутацыі простымі выбачэннямі не зняць. Маці аднаго з апраўданых па справе дзеліцца болем.
Вынікі праверкі, бесстароннія для сілавікоў, апублікуюць у судзе. Як вынік - падарваны гонар мундзіра.
Гэтая гісторыя далёкая ад завяршэння. Забойца не знойдзены, а з-за падлогу выпушчана шмат часу. Менавіта аб такіх фактах Прэзідэнт эмацыйна гаворыць: "Хопіць уяўляць сябе вяршыцелямі лёсаў".
Мэта правасуддзя - аднавіць справядлівасць, а не ўтрамбаваць падазронага і яго блізкіх. Значыць, важныя гуманнасць і метады працы сілавікоў. У Беларусі не практыкуюць паліцэйскі еўрасаюзаўскі стандарт - газ, браневікі, конная паліцыя і масавыя аблавы па няшчасных раёнах. Але фактаў націску на суддзяў і адвакатаў у той сістэме значна менш.
Недатыкальных і непадкантрольных няма
Націск на суддзяў - абсалютнае зло. Мала за тое, што пакутуе невінаваты, дык яшчэ сама сістэма ідзе ў разнос.
Кіраўнік Вярхоўнага суда запэўнівае - выпадкі адзінкавыя, але існуюць. У якасці антыдоту лічбавізацыя - калі следства не схаваць у дзясятках тамоў справы і наступствы для сілавікоў па кожным факце націску.
Валянцін Сукала, старшыня Вярхоўнага суда Беларусі: "Тамы нам не патрэбныя - у органаў следства і дазнання ёсць тэхнічныя магчымасці - пераканаўчыя факты, відэазапісы дэманструем у зале".
Па аб'ектыўнай аналітыцы ў рамках нарады, дасталася ўсім сілавікам. Адзін гэты факт падкрэслівае - сістэма празрыстая, грахоў не схаваць, недатыкальных і непадкантрольных няма.
За 2,5 года два тузіны сілавікоў ужо пазбавіліся пагон і былі пакараныя за злоўжыванні, па кожным новым выпадку меры будуць больш жорсткія - гарантуе Прэзідэнт. Яшчэ і ў гэтым гістарычнае значэнне нарады.
Заганы справаздачнасці - "палачна-галачная" сістэма
"Згатаваў справу - пагоны ў рост", - так у народзе гавораць аб сілавіках, для якіх справаздачнасць - галачкі ў ведамасці - важнейшыя за законнасць і справядлівасць. Ацэньваць кадры, вядома, трэба, інакш застой у сістэме. Нічога лепш за паказчыкі раскрывальнасці, скаргаў на следства і аператыўнасці ў свеце не прыдумалі. Але гуманізіраваць закон услед за ростам прававой культуры грамадства таксама важна.
Аляксей Бяляеў, палітычны аналітык: "Прэзідэнт гаварыў, што нельга працаваць для галачкі, але, калі паглядзець на гэтую галачку, яна ў нас даволі невялікая. Мы назіраем за апошнія гады вельмі сур'ёзнае паніжэнне злачынстваў. За апошнія 10 гадоў практычна ў два разы паменшылася. Мы можам гаварыць, што ў нас спакойнае грамадства, якое гатова працаваць у рамках законнасці і парадку, пры гэтым стаўленне з боку праваахоўнікаў павінна быць такое, што людзі павінны адчуваць абарону. "Мая міліцыя мяне беражэ", - лозунг, які павінен працаваць".
Савецкую яшчэ "палачна-галачную" сістэму заспеў экс-кіраўнік Фрунзенскага РУУС сталіцы, цяпер палітык Алег Гайдукевіч. З прэтэнзіяй у цэлым згодны, але заклікае не мазаць усіх сілавікоў адной чорнай фарбай.
Задалі на нарадзе непрыемныя пытанні і суддзям. Бо часам менавіта яны патрабуюць ад следства вал доказаў. Лічбавізацыя суда многія з прэтэнзій зніме, але і служыцелі феміды павінны паспяваць за тэхнічным прагрэсам.
Пакуль няма новых заканадаўчых ініцыятыў, дзяржсакратар Савета Бяспекі абяцае скразны кантроль усіх сілавікоў без аглядкі на колер мундзіраў і памеры зорак на пагонах.
Адзначылі на нарадзе і іншую крайнасць - даносы. Гэта калі чалавека, часцей прадпрымальніка або чыноўніка, прасуюць без доказнай базы, з помсты, карысці або проста па паклёпе.
Абарона невінаватага або жалезабетонныя доказы віны
Факты наўмыснага паклёпу прыводзіць Вярхоўны суд. Дзве тыповыя сітуацыі. Першая: чыноўнік не бярэ хабараў і не ідзе на парушэнне закона. Пішацца данос, а пакуль ідзе разгляд, з яго больш падатлівым калегам вырашаюць усе пытанні.
Другі характэрны прыклад - у бізнесе. Ліквідаваць канкурэнта на час таксама атрымліваецца простым абгаворам. Час, як вядома, - грошы, а рэпутацыя - галоўны актыў прадпрымальніка.
Пазіцыя Прэзідэнта - фіксаваць кожны выпадак. "У нас не 37-мы, каб па даносах людзей ламаць. Але калі ўжо "узяў" чыноўнік або "даў" прадпрымальнік - то па ўсёй строгасці закону".
Асюль выніковыя даручэнні Адміністрацыі Прэзідэнта, губернатарам і Савету Бяспекі - выкрываць несправядлівасць і ўмець абараняць рэпутацыю ўлады. Неабходны імпульс сістэме ўжо надалі з вышэйшага ўзроўню.
Са свайго боку гарант канстытуцыі і праў грамадзян гарантуе, што праваахоўную сістэму не нагнуць і не зламаюць. Заганы не фатальныя, бяспека і справядлівасць у Беларусі на ўзроўні. Хоць дасканаласці няма мяжы - асабліва, калі грамадства ўспрымае дзяржаву і яго суверэнітэт як свой, народны, набытак. У "Галоўным эфіры" - гістарычная размова аб справядлівасці.
