Гісторыя пранімае да мурашак. І калі б не сустрэча з людзьмі, якім пашанцавала збегчы з сапраўднага пекла, ніхто б не даведаўся ні аб гэтых падзеях, ні аб подзвігу савецкага палітрука Мікалая Кісялёва. У 1942 годзе, рызыкуючы жыццём, ён вывеў 218 яўрэяў з далгінаўскага гета за лінію фронту. Інакш усе гэтыя людзі (а сярод іх былі і старыя, і маленькія дзеці) пайшлі б па іншай бязлітаснай дарозе - дарозе смерці!
Дзеля выратавання ім прыйшлося ісці без прыпынкаў дзясяткі кіламетраў. Суткамі. Праз пакуты, боль, голад і холад. Прычым, дзеля выратавання большасці некаторыя былі гатовыя забіць нават сваіх уласных дзяцей. Аб гэтым нават гаварыць складана, а як жа было гэтым людзям тады. Ніна Мажэйка сустрэлася з тымі, хто выжыў.
Ад Мінска да вёскі Далгінава Вілейскага раёна не больш як 100 кіламетраў. Тыповы аграгарадок. Драўляныя пабудовы пасляваеннага часу ўперамешку з архаічнымі местачковымі будынкамі. Выдатная эклектыка для населенага пункта з колькасцю 2 тысячы чалавек. Сёння тут няма ніводнага яўрэя. Аб тым, што калісьці Далгінава было мястэчкам, нагадваюць толькі старыя яўрэйскія могілкі.
Вольга Коласава, старшы навуковы супрацоўнік Вілейскага краязнаўчага музея: "На тэрыторыі нашага Вілейскага раёна было некалькі мястэчкаў, я магу іх пералічыць: Вілейка, Ілья, Куранец і Далгінава, дзе 80% насельніцтва менавіта складалі грамадзяне яўрэйскай нацыянальнасці".
Яўрэі ў Далгінаве з'явіліся ў другой палове 16 стагоддзя. Займаліся ў асноўным гандлёва-рамеснымі прафесіямі. Рысу пад мірным існаваннем правяла Вялікая Айчынная вайна. Напрыканцы чэрвеня 41-га года мястэчка заняла нямецкая армія. А восенню тут стварылі гета.
У гэтым будынку былі ці то пачатковыя яўрэйскія класы - хедар, ці то школа рабінаў, у якой, як сцвярджаюць мясцовыя, вучыўся Змітрок Бядуля. Будынак стаяў у цэнтры далгінаўскага гета. За калючым дротам апынуліся не ўсе і не адразу. Нацысты рэгулярна ўчынялі пагромы. Тых, каго ўдавалася злавіць, забівалі на месцы.
Некалі вуліца Маставая ў акупіраваным Далгінаве для яўрэяў - дарога смерці. Сюды мясцовых жыхароў зганялі, прымушалі распранацца і вялі на расстрэл. Як правіла, побач з яўрэйскімі могілкамі.
Акцыі масавых знішчэнняў праводзілі на ўскраіне вёскі. Замест гаспадарчых пабудоў тут у маі 42-га года было поле і свіран. У яго полымі загінулі 1200 чалавек.
Аб жахах, якія дзеяліся на гэтай тэрыторыі, распавялі відавочцы. Сёння іх засталося нямнога. Большасць жывуць у Ізраілі, ЗША. 75 гадоў таму яны былі дзецьмі. Але імя выратавальніка не забудуць ніколі - Мікалай Кісялёў.
Іна Герасімава, кандыдат гістарычных навук, аўтар кнігі "Марш жыцця. Як ратавалі далгінаўскіх яўрэяў": "Я выпадкова натыкнулася на ліст нейкага Кісялёва, які ён піша Панамарэнку, што ён выратаваў 218 яўрэйскіх сямей. У гісторыі халакоста, у гісторыі катастрофы хтосьці вывеў 200 чалавек яўрэяў і выратаваў іх, і аб гэтым нічога невядома - гэта было для мяне цалкам незразумела. І я пачала шукаць мэтанакіравана".
Гісторык Іна Герасімава была першай, хто выйшаў на след савецкага Шындлера. Праз 10 гадоў пошукаў у архівах Беларусі і Расіі Герасімава выпусціла кнігу, дзе прывяла неабвяргальныя доказы таго, што Кісялёў - гэта рэальны чалавек, а не выдуманы галівудскі персанаж.
Вячаслаў Селемянёў, вядучы навуковы супрацоўнік Нацыянальнага архіва Беларусі: "Да распаду Савецкага Саюза дакументы па гісторыі партызанскага руху захоўваліся ў партыйным архіве Беларусі. Доступ да іх, натуральна, быў закрыты. Справа ў тым, каб трапіць у партархіў, трэба было быць членам партыі, трэба было атрымаць дазвол сакратарыята ЦК кампартыі Беларусі. Натуральна, простаму даследчыку гэта было недаступна".
У Нацыянальным архіве Беларусі захоўваюцца дакументы тых гадоў. Анкетны ліст Кісялёва: нарадзіўся 6 снежня 1913 года ў сяле Багародскае (недалёка ад Уфы). У першыя дні вайны пайшоў добраахвотнікам. Акуратны і ўпэўнены почырк. Трапіў у палон, збег. Стварыў Ільянскае падполле. У мэтах канспірацыі ўзяў іншае імя - Фядот. У падпольнай партызанскай барацьбе яму дапамагаў мясцовы каваль Іосіф Берман.
У доме, дзе спыняўся Кісялёў, зараз жыве сын Бермана Іван Іосіфавіч. Бацьку ён памятае смутна. Прапаў без вестак. Застаўся толькі вось гэты партрэт.
У рапарце Кісялёва знаходзім падрабязны аповяд аб тым, што прыйшлося перажыць яму і яго атраду за тры месяцы тулянняў у беларускіх лясах.
Віктар Дыменштэйн, выратаваны: "Ішлі мы ўначы і па 50, і па 30 км. Ішлі і падтрымлівалі адно другога, каб не ўпасці".
Галодныя і босыя яны ішлі да Суражскіх варот. Страчвалі блізкіх. Кагосьці забівалі падчас сутыкненняў з немцамі, а кагосьці пакідалі ў лесе добраахвотна. З-за ран некаторыя не маглі працягваць рух.
Сіма Шлехтман, выратаваная: "Я памятаю, што было дзіця маленькае, плакала, і ў гэты час трэба было пераходзіць нейкае месца вельмі ціха".
Шымон Хеўлін, выратаваны: "Бацькі вырашылі ўзяць яе да рэчкі, утапіць яе, яна зразумела, што з ёй здарылася і па па-яўрэйску адказала: "Я жадаю жыць".
Кісялёў не змог дапусціць смерці Берты. Узяў дзяўчынку на плечы і нёс сотні кіламетраў. Сёння Берта Крэмер жыве ў Нью-Ёрку. У яе дзве дачкі і пяць унукаў. Не праходзіць і дня, каб яна не ўспамінала свайго выратавальніка.
Мікалай Якаўлевіч Кісялёў памёр рана. У 74-ым. Калі яму было 61. Пасмяротна легендарны палітрук атрымаў званне Праведніка народаў свету. Дакументы ў камісію Яд ва-Шэм падавала Іна Герасімава.
Сёння ў спісе арганізацыі Яд ва-Шэм 51 дзяржава. Паводле статыстыкі мемарыяла на 1 студзеня 2017 года, Беларусь уваходзіць у дзясятку па ліку Праведнікаў народаў свету. Колькасць выратавальнікаў-беларусаў 641. Гэта 9-ая пазіцыя ў спісе.
Імя Кісялёва сёння выбіта з каменя на Алеі праведнікаў у Іерусаліме. Яго гісторыя і яшчэ шматлікіх тысяч неабыякавых да лёсу блізкага па ўсім свеце - гэта яшчэ адно пацвярджэнне: "Той, хто ратуе адно жыццё, ратуе цэлы свет".
