Лудчыцкая вышыня

14 мая 2017

"Ля незнаёмага пасёлка, на безыменнай вышыні..." - Матусоўскі і Баснер напісалі, а Бернес выканаў гэтую песню. Быццам бы, для гэтых месцаў. Бо па ўсёй зямлі беларускай незлічонае мноства куткоў, прасякнутых крывёй, трагедыяй, болем і гераічнасцю, звязаных з Вялікай Айчыннай вайной і Вялікай Перамогай. І, вядома ж, не ўсе месцы, якія прынялі на сябе цяжкія выпрабаванні, адзначаныя памятнымі знакамі. Інакш прыйшлося б усыпаць імі ўсю нашу зямлю: да таго яна гарэла, спачатку спальваная ворагам, пасля - пад нагамі ворага.

І ўсё ж помнікаў нямала. У Дзень Перамогі неяк прынята больш гаварыць аб грандыёзных мемарыялах - сімвалах краіны і аб маштабных братэрскіх пахаваннях. А сіла подзвігу простага салдата як нельга лепш захаваная і ў маленькіх магілах-камянях беларускіх прылескаў і палёў. Узнікаюць яны дагэтуль у выніку пошукавых аперацый, дзякуючы валанцёрам і ветэранам, якія яшчэ памятаюць тыя дні і могуць распавесці рэдкія падрабязнасці тых бітваў.

Паміж вёскай Тайманава і аграгарадком Лудчыцы, паралельна цэнтральнай трасе Магілёў - Гомель, тых, хто праязджае, нечакана сустракае грандыёзны помнік. 9-метровая фігура на вышыні дзясятка метраў - гэта стары-гусляр. Правая рука застыла ва ўзмаху, левая перабірае струны - пра што іграе Баян?

Што гэта - плач па забітых або гімн Перамозе? Вакол фігуры помніка дагэтуль ходзяць розныя легенды. Відавочна адно: увянчаны статуяй і падпяразаны шасцю гарэльефамі курган увекавечыў адзін з подзвігаў Вялікай Айчыннай.

Быхаўскі Курган славы - пра подзвіг вызвалення Беларусі. У 1944-м тут, паміж мястэчкамі Лудчыцы, Тайманава, Янава і Новы Быхаў, завязаліся кровапралітныя баі - рота 556-га палка 169-й стралковай дывізіі 40-га стралковага корпуса пад камандаваннем Пятра Качура стала выбіваць немцаў з зямлі, заганяючы іх у знакаміты "бабруйскі кацёл". Ланцужок "катлоў" - тэрыторый татальнага, з розных бакоў, акружэння, у якія заганяўся і знішчаўся вораг, была прадуманай стратэгіяй аперацыі "Баграціён". У выніку "бабруйскага катла" была знішчаная групоўка больш чым з 40 тысяч гітлераўцаў. Пачаткам жа гэтага поспеху сталі нехрэстаматыйныя Лудчыцы. Вышыня на ваенным слэнгу пазначаная як 150 і 9.

Больш правільна сказаць - не Лудчыцкая вышыня, а Лудчыцкія вышыні. Даваенны ландшафт гэтай мясцовасці быў увесь ва ўзгорках і маленькіх курганчыках. Так рэльеф раёна калісьці гістарычна сфарміраваў ляднік, але ў ваенны час вышыня - гэта заўсёды перавага, і яе нашы байцы выкарысталі яшчэ ў ліпені 1941 года. Бо менавіта ў пачатку вайны тут праходзілі важныя баі пад Быхавам. 102-я стралковая дывізія Чырвонай арміі на працягу месяца стрымлівала націск нямецкай арміі, а больш дакладна - танкавых войскаў Гудэрыяна.

Тады, у 1941-м, Лудчыцы пацярпелі няўдачу. Пад Быхавам нашы байцы да канца стрымлівалі націск і практычна ўсе тут жа і палеглі: сілы былі няроўныя. У пачатку вайны мясцовыя дзеці пасля баёў збіралі і хавалі загінуўшых.

Праз два гады пасля першага бою Лудчыцы паўтарылі подзвіг. Летам 1944-га падчас аперацыі "Баграціён" камандзір Качур, які адказваў за акружэнне і знішчэнне бабруйскай варожай групоўкі, па загадзе са стаўкі вярхоўнага галоўнакамандавання стварыў моцны перадавы атрад і правёў манеўр, які адвёў праціўніка ад асноўнага кірунку Першага Беларускага фронту.

У школьным музеі аграгарадка Лудчыцы называюць лічбу: перамога нашых - гэта забітых сотні гітлераўцаў. Гэта поспех роты Мартынава. Вось ён - твар гераічнага камандзіра - ушанаваны ў камені. І яшчэ пяцёра: Пётр Вінічэнка, Сундуткалі Іскаліеў, Іван Барысевіч, Гулям Якубаў і Галактыён Размадзэ. Выбраныя не па ідэалагічных прычынах. Усе - Героі Савецкага Саюза!

Калі можна так сказаць, то ў гэтым грандыёзным насыпе - поўны інтэрнацыянал. Бо ў часы Вялікай Айчыннай вайны тут палеглі байцы - прадстаўнікі ўсіх саюзных рэспублік. І вось калі насыпалі, калі ўрачыста адкрывалі гэты курган, сем'і і сваякі загінуўшых кожны са сваёй Радзімы прывёз па жмені зямлі і пакінуў тут, у Беларусі. Так што, Лудчыцкая вышыня - гэта і руская, і беларуская, і ўкраінская, і грузінская, і ўзбекская зямля разам.

Праз 40 гадоў пасля Перамогі на Лудчыцкую вышыню вярнуўся і кінуў у курган жменю грузінскай зямлі выжыўшы ў тым баі Галактыён Размадзэ. Застаўся ў жывых і камандзір 556-га стралковага палка 169-й стралковай дывізіі Пётр Качур. У 60-ыя менавіта ён у памяць аб Лудчыцкіх падзеях ініцыяваў стварэнне мемарыяла. Яго падтрымаў франтавік Георгій Барысаў - галоўны рэдактар быхаўскай газеты. Першапачаткова помнік задумваўся вось такім: макет скульптурнай групы выглядаў тыражна, і Міністэрства культуры БССР таго часу ацаніла працу як "выкананую на нізкім ідэйна-мастацкім узроўні і нерэкамендаваную да будаўніцтва". Аўтарамі новай кампазіцыі стаў калектыў: скульптары Сіўцоў і Лятун, архітэктары Бялянкін і Мызнікаў. Дзесяціметровая фігура Баяна на насыпаным кургане сімвалізуе вечнасць і ў той жа час падкрэслівае: месцы тут найстаражытнейшыя. Літаральна насупраць помніка - Янаўскае гарадзішча эпохі ранняга Жалезнага века.

Яна захаваная ў карцінах мясцовых майстроў і натхняе на творчасць юных мастакоў. Для быхаўчанаў Лудчыцкая вышыня была і застаецца святым месцам. На галоўныя дзяржаўныя святы сюды збіраюцца і мясцовыя, і прыезджыя. Забыцця помніку няма, нягледзячы на аддаленасць ад сталіцы. І сёння пад шалясценне гэтых бяроз і з пажаданнем каменнага Баяна ідуць у армію сучасныя хлопцы.