Будзем памятаць. Кожныя 30 секунд у Хатыні званіць звон

25 марта 2018

Будзем памятаць. Хатынь - невялікая беларуская вёска, якая стала хадзячай назвай для ўсіх спаленых населеных пунктаў Савецкага Саюза. Яна была знішчаная нацыстамі 22 сакавіка 1943 года. 75 гадоў таму там спынілася жыццё. У памяць пра 149 жыўцом згарэлых людзей у Хатыні кожныя 30 секунд званіць звон.

Гэтае месца штогод наведваюць сотні тысяч людзей. Малавядомы факт, але Хатынь адкрывалі двойчы: у 1968 - мемарыял самой вёскі - і ў 1969 - "Сцяну канцлагераў", "Могілкі спаленых вёсак" і "Дрэва жыцця" з назвамі населеных пунктаў, якія аднавіліся пасля знішчэння.

Трагедыя, якую перажыла Беларусь, павінна стаць урокам для сусветнай супольнасці. Сёння пра Хатынскую трагедыю вядома амаль усё.

Адкрытыя архіўныя дакументы, на якіх да сярэдзіны дзевяностых стаяў грыф "сакрэтна". Гэта і данясенні партызан, і загад аб знішчэнні вёскі, асабістыя справы карнікаў. Вядомыя іх імёны. Трагічная гісторыя і ўрокі Хатыні - у рэпартажы Алены Борматавай.

Тут, за некалькі кіламетраў ад Хатыні, пачатак трагічнай гісторыі. Партызаны перарэзалі правады сувязі праціўніка і арганізавалі засаду. На папраўку пашкоджання выехалі два ўзводы 118 паліцэйскага ахоўнага батальёна. Камандзір першай роты Ханс Вёльке - алімпійскі чэмпіён і знаёмы фюрэра - забіты. Партызаны адыходзяць у Хатынь. Іх каля 150 чалавек. Немцы выклікаюць дапамогу. Да 118 паліцэйскага батальёна дадаецца батальён СС Дырлевангера. І каля 15 гадзін дня яны з'яўляюцца на ўскраіне вёскі. Пасля невялікага бою партызаны адыходзяць. Карнікі пачынаюць расправу над мірным насельніцтвам.

Справаздача Эрыха Кёрнера, аднаго з кіраўнікоў карнай аперацыі ў Хатыні. Справа - у фондах Нацыянальнага архіва Беларусі. На нямецкай мове. Але дата і назва населенага пункта зразумелыя без перакладу. І данясенні партызан, дзе з дакладным часам апісаныя падзеі 22 сакавіка 1943 года.

Жыхароў Хатыні зганяюць у адрыну на ўскраіне вёскі. Яна належыла мясцоваму кавалю Іосіфу Камінскаму. Жыўцом згарэлі 149 чалавек, 75 з якіх дзеці. Самаму малодшаму - 7 тыдняў. Тая адрына стала братэрскай магілай для аднавяскоўцаў.

Святлана Каспяровіч, намеснік дырэктара мемарыяльнага комплексу "Хатынь":

"Праз некалькі дзён пасля трагедыі людзі прыйшлі з суседніх вёсак і выкапалі тры ямы-магілы, у адну з якіх яны змясцілі суцэльныя целы абгарэлыя, у іншую - часткі і кавалкі-астанкі цел і ў трэцюю згрэблі ўвесь попел. І ўсталявалі тры крыжы. Вось так былі пахаваныя жыхары гэтай вёскі адразу пасля трагедыі".

Журботны перазвон Хатыні і металічны плач званоў павінен стаць перасцярогай ад новых ваенных пагроз. Бо жыццё - гэта дар з неба, мір - самая вялікая каштоўнасць. І мы павінны гэта памятаць заўсёды - гэта ў сваім звароце да 75-годдзя Хатынскай трагедыі адзначыў Прэзідэнт Беларусі. Вянок ад яго імя лёг да Вечнага агню ў памяць не толькі пра 149 жыўцом згарэлых хатынцаў, але і ў памяць пра кожнага трэцяга беларуса, якога мы страцілі ў гады Вялікай Айчыннай.

Мы павінны перадаваць гэтую памяць будучым пакаленням як імунітэт супраць любой ваеннай агрэсіі. "Ідзі і глядзі" - стужка Элема Клімава аб спальванні беларускай вёскі, фільм - асацыяцыя са знішчэннем Хатыні. Трагедыя вёскі так і засталася ў савецкім кінематографе. Сучасныя рэжысёры да гэтага сюжэту чамусьці не звяртаюцца. А архівісты штогод раскрываюць і дадаюць у адкрыты доступ амаль гатовыя сюжэты сцэнарыяў.

Цна і Загор’е павялічаць электронную базу спаленых беларускіх вёсак. Дарэчы, мы - адзіная краіна, якая стварыла падобную сістэму. Яна даступная ўсім.

186 - гэта лічба спаленых і неадноўленых беларускіх вёсак. Пры стварэнні мемарыяла ў дакументах значылася 136 населеных пунктаў, але незадоўга да адкрыцця Хатыні стала вядома, што іх на 50 больш. Стваральнікі мемарыяла лёгка тройку выправілі на васьмёрку. Сёння гэтая лічба ў разы большая. Даследчая работа працягваецца, становяцца даступныя раней засакрэчаныя дакументы. Усяго на тэрыторыі Беларусі было спалена больш за 9 000 населеных пунктаў.

Кандратовічы - яшчэ адна вёска на Лагойшчыне. Яе спальвалі праз 4 месяцы пасля Хатыні. Батальён СС Дырлевангера акружыў сяло досвіткам 25 ліпеня 1943 года. 95-гадовая Анастасія Акуліч выразна памятае тую раніцу.

У агні мясцовай школы разам з аднавяскоўцамі згарэў бацька Анастасіі Іосіфаўны. Усяго 82 дарослыя і 50 дзяцей. З беларусамі згарэлі і 40 грамадзян Арлоўскай вобласці. На месцы той школы - братэрская магіла. Мемарыялам усім спаленым вёскам Беларусі стала Хатынь. Тут не змянялі прыродны ландшафт. На месцы 26 хат - бетонавыя коміны са званамі. Яны звоняць кожныя 30 секунд. Адзіны дарослы, які выжыў у трагедыі, той самы каваль, якому належыла адрына, назваў імя кожнага загінуўшага. Яны - на мемарыяльных дошках. А на месцы спалення хатынцаў - павалены дах згарэлай адрыны. Пад гэтым чорным гранітам - попел людзей. Ён захаваўся. За 50 гадоў тут пабывалі больш як 35 мільёнаў чалавек.