Культура памяці

22 ноября 2015

На тыдні ў свеце, прычым як на Захадзе, так і на Усходзе, гучала такая фармулёўка - "сутыкненне цывілізацый". Хтосьці нават паспяшаўся адрадзіць вядомыя спекуляцыі наконт неабвешчанай трэцяй сусветнай. Занадта гучна, скажуць адны. А чаму б і не, запярэчаць іншыя і ўспомняць, напрыклад, як у першай палове мінулага стагоддзя з не самай буйной партыі ў Берліне з не самым паважаным лідарам нарадзілася вялізная разбуральная сіла. Свет зладзіўся з фашызмам, але зарокся не забываць гэтага ўроку ніколі. Зрэшты, ці атрымліваецца памятаць? У год 70-годдзя Вялікай Перамогі наш карэспандэнт Аляксандр Смірноў адправіўся ў Германію, каб зразумець, што ёсць для іх культура памяці і чаму сёння яна патрэбна як ніколі.

80 км на поўнач ад Берліна Заксенхаўзен, узорна-паказальны нямецкі канцлагер. Менавіта тут выпрабоўваліся інструменты фашызму па знішчэнні непажаданых рас і народаў. Пакуты, забойствы, печы - па розных ацэнках, тут знішчана 55 000 чалавек. Менавіта ў гэтых бараках праводзіліся медыцынскія эксперыменты над людзьмі, а ў кабінетах працавалі так званыя злачынцы за пісьмовымі сталамі: яны распрацоўвалі, апрабоўвалі і ўкаранялі методыку для ўсіх канцлагераў і лагераў смерці. За пяць пасляваенных гадоў ад голаду, хваробаў і высільвання тут памерлі 12 000 ваеннапалонных, у тым ліку і савецкіх.

Доктар Морш гаворыць, што супраць любога прымусу да наведвання помнікаў і мемарыялаў. Да ўсяго трэба дайсці сваімі мазгамі. У агульнай складанасці падчас вайны функцыянавалі 32 асноўныя лагеры і каля тысячы філіялаў. На гэты момант вядомая толькі палова імёнаў іх ахвяраў. Але спісы Кнігі мёртвых папаўняюцца і публікуюцца ў Інтэрнэце. Гэтая праца працягваецца шмат у чым дзякуючы стаўленню да вывучэння і разумення гісторыі звычайных жыхароў Германіі.

Прафесар Гюнтэр Морш, дырэктар мемарыяла "Заксенхаўзен": "Памяць пра мінулае, пра злачынствы нацызму важная і для таго, каб падтрымліваць адносіны ў Еўропе. Вазьміце іншы прыклад - Японію. Японія дагэтуль не гатовая прыняць сваю адказнасць у поўнай меры за падзеі Другой сусветнай вайны перад Карэяй і Кітаем. Таму ў тым рэгіёне па-ранейшаму існуюць супярэчнасці і напружанасць. У Еўропе сітуацыя яшчэ больш вострая".

Думаць, усведамляць і разумець. Па такім прынцыпе развіваюцца ўзаемаадносіны немцаў і гісторыі іх радзімы. Гэты помнік завуць помнікам, міма якога немагчыма прайсці. Яго ідэя простая ў выкананні і геніяльная па задуме. Мемарыял памяці забітых яўрэяў Еўропы займае цэнтральнае месца ў Берліне. Дакладна гэтак жа, як у цэнтры ідэалогіі фашыстаў быў антысемітызм. Калідорамі з бетонавых блокаў можна прайсці, нібы па вуліцах горада, - такіх выпадковых наведвальнікаў мемарыяла за год набіраецца тры мільёны чалавек. Гэта людзі розных саслоўяў і нацыянальнасцяў.

Экспазіцыя працягваецца пад зямлёй. Асноўнае месца займаюць чатыры залы: маштабаў катастрофы, сем'яў, імёнаў і гістарычных месцаў. Усё ў музеі створана на біяграфіі рэальных людзей. Такім чынам, трагедыя персаніфікуецца. Нядзіўна, што тут ёсць згадванне і пра Мінскае гета. Згадванне страшнае. Гэта запіска ад 12-гадовай дзяўчынкі. Яна развітваецца з бацькам, хоць ведае, што гэтыя радкі ён ніколі не прачытае. Запіску знайшлі побач з яе целам пасля расстрэлу.

Таццяна Ватулевіч, супрацоўніца фонду "Тапаграфія тэрору": "Другая сусветная вайна ўсё яшчэ іграе вельмі вялікую ролю ў грамадскай свядомасці Германіі. На палітычным узроўні важны гэты так званы антынацысцкі кансенсус, што мы супраць вайны, мы развязалі вайну і нясем за яе адказнасць".

У Германіі ёсць такое паняцце "калектыўная адказнасць". Яна выхоўвалася пакаленнямі пасля вайны. Прычым у заходняй частцы ініцыятыва зыходзіла, як гаворыцца, ад нізоў. Грамадская думка фарміравалася з адкрытым абмеркаваннем злачынстваў фашызму. Але трэба разумець, што гэта былі сем'і антыгерояў, таму спадчыннікі выхоўваліся з пачуццём калектыўнай віны. У выніку сучасная Германія - цэнтр мультыкультуралізму, талерантнасці, памяркоўнасці і паліткарэктнасці.

Доктар Рыхтхофен - унук Чырвонага барона, лепшага нямецкага пілота Першай сусветнай вайны. Яго бацька таксама быў лётчыкам люфтвафе і загінуў на савецкім фронце. Сёння ў Германіі існуе сур'ёзная праблема: нават у яго сям'і ў маладога пакалення змянілася стаўленне да гісторыі. Школьнікі гавораць, што ім надакучыла чуць абвінавачанні ў свой адрас, бо іх пакаленне ніяк не можа адказваць за ваенныя злачынствы. Што ўжо ў такой сітуацыі патрабаваць ад мігрантаў?

Два гады таму бюро статыстыкі Destatis апублікавала даныя перапісу насельніцтва. З 80 мільёнаў жыхароў 15 не з'яўляюцца карэннымі немцамі, мігрантаў у краіне больш за шэсць мільёнаў. Зараз, вядома, сітуацыя змянілася кардынальна. Італію, Грэцыю, Харватыю, Венгрыю, Германію, Францыю, Швецыю, Данію, Англію выпрабоўвае на трываласць цунамі мігрантаў. Зноў гарыць агонь у лагерах: мясцовыя жыхары ў знак пратэсту падпальваюць палатачныя гарадкі бежанцаў. Шматтысячныя мітынгі перарастаюць у калатнечы. Расавае пытанне ў Еўропе - другое пасля тэрарыстычнай пагрозы. Падзяліць гэтыя два моманты ў свядомасці еўрапейцаў зараз ужо амаль немагчыма. Унутранае напружанне расце. І гэта нягледзячы на ўрокі гісторыі, сляды ад якіх у Германіі можна адчуць практычна на кожным кроку.

Бомба запаволенага дзеяння ў Еўропе ўжо закладзеная. Сенегал, Пакістан, Афганістан і, вядома, Сірыя - сілу паўтара мільёна чалавек наўрад ці вымераеш у трацілавым эквіваленце. Але мігранты ўжо падалі голас і пачалі патрабаваць кампенсацыі, дапамогі і выплаты ад сытай Еўропы. Як толькі міністр унутраных спраў Германіі пацвердзіў права немцаў на свабоду сходаў, у тым ліку і акцый пратэсту, як яго абвінавацілі ў фашызме і расізме.

Прапаганда нянавісці. Так завуць рост ультраправых рухаў па ўсёй Еўропе. Тым не менш партыя "Альтэрнатыва для Германіі" ўжо трэцяя па папулярнасці палітычная сіла. Больш за палову французаў лічаць, што кіраўнік французскага "Нацыянальнага фронту" Марын Ле Пен гіпатэтычна магла б узначаліць краіну. "Шведскія дэмакраты" - а гэта партыя з неанацысцкай гісторыяй - у апошнія месяцы стала самай папулярнай нават у гэтай, ультраліберальнай скандынаўскай краіне. І гэты спіс можна працягваць.